این محقق بزرگ، مشاهدات خود در رصدخانه مراغه را به رشته تحریر در آورد و کتابی تحت عنوان زیج ایلخانی منتشر کرد . از این کتاب سالهای سال در چین استفاده میشد و اروپاییان آنرا 300 سال پس از مرگ طوسی ترجمه و منتشر کردند. از دیگر سازه هایی که به دست این دانشمند ایرانی طراحی و ساخته شد، برج رادکان در روستای رادک است. از این برج که بلندترین برج دنیا در آن زمان به حساب میآمد، در تعیین چهار فصل و سال کبیسه و آغاز نوروز استفاده میشد. از دیگر امکانات تشخیصی که این برج ارایه میداد، زمانی است که خورشید به اوج میرسید و آفتاب و سایه آن را بر 2 دیوار برج به یک اندازه مشاهده میشد که نیم روز نجومی یا هنگام اذان ظهر را نشان میداد.

 

ابوالوفا بوزجانی
ابوالوفا بوزجانی از دانشمندان قرن چهارم هجری بود که سهم بسزایی در پیشرفت علم نجوم داشته است. رصد خانه بغداد، که به رصد خانه شخصی ابوالوفا معروف بود، محل فعالیت های این دانشمند بزرگ در زمان دیلمیان بود. از مهم ترین آثار وی در علم نجوم میتوان به "المجسطی" یا کتاب "الکامل" اشاره کرد که در ادامه کتاب "مجستی" بلطیموس نوشته شده و شامل سه بخش مثلثات، مثلثات کروی و نظریات نجومی میباشد. کتاب المجسطی بوزجانی دربرگیرنده اطلاعات رصدی دقیقی است که تا قرنها در موارد نجومی از آن استفاده میشد. یکی از دستاوردهای او در این کتاب، در نظر گرفتن شعاع دایره مثلثاتی برابر یک بود که باعث آسان شدن اندازه گیریها شد.

از دیگر کارهای برجسته این دانشمند، به همکاری او با ابوریحان بیرونی در رصد ماهگرفتگی همزمان در بغداد و خوارزم میتوان اشاره کرد. ماحصل این پژوهش، تعیین اختلاف ساعت بین این دو شهر بود که در حدود یک ساعت ارزیابی شد که به مقدار امروزی آن نزدیک است. در غرب، بوزجانی جایگاه ویژه ای دارد و به علت خدمات فراوان این دانشمند ایرانی در اخترشناسی، قرن دهم میلادی را قرن ابوالوفا نامیده و یکی از دهانه های ماه را نیز به نام او نامگذاری کردند.

 

ابوریحان بیرونی
ابوریحان محمد بن احمد بیرونی از دانشمندان قرن چهارم و پنجم هجری در عصر سامانیان است. ابوریحان نزد ابونصر منصور علم میآموخت و در سن هفده سالگی با استفاده از حلقه ای که نیم درجه به نیم درجه مدرج شده بود، توانست ارتفاع خورشیدی نصفالنهار در منطقه کاث را رصد کند و بدین ترتیب توانست عرض جغرافیایی زمینی آن را استخراج نمود. ابوریحان بیرونی به زبان‌های خوارزمی، فارسی، عربی، و سانسکریت مسلط بود و با زبان‌های یونانی باستان، عبری توراتی و سُریانی آشنایی داشت.

 بیرونی را از بزرگ‌ترین دانشمندان مسلمان و یکی از بزرگ‌ترین دانشمندانِ ایرانی در همهی اعصار می‌دانند. او نخستین دانشمند مشرق زمین است که مباحثی در مورد حرکت زمین به دور خورشید را مطرح کرد. از مهمترین دستاوردهای این محقق بزرگ میتوان به رصد ماه گرفتگی و خورشید گرفتگی، ساخت کره جـغـرافـیایی، طرح نظریه وجود قاره آمریکا، سیر نور و صوت، طول و عرض جغرافیایی و سمت قبله بلاد، چگونگی تعیین قبله و ساحت محراب مسجد اشاره کرد.

 

عمرخیام نیشابوری
عمر خیام نیشابوری از دانشمندان قرن ششم هجری در دوره سلجوقیان به حساب میآید که در دربار ملکشاه سلجوقی به عنوان اختربین خدمت می کرد. از بارزترین اقدامات عمرخیام، اصلاح و تنظیم تقویم و گاهشمار جلالی بر مبنای مشاهدات علمی تازه ای بود که ملکشاه نیز آنرا به عنوان تقویم رسمی ایرانیان پذیرفت. تقویمی که عمرخیام طراحی کرد در آن یک سال خورشیدی ۳۶۵.۲۴۲۱۹۸۵۸۱۵۶ روز اندازه گیری شد که فقط دارای سک ساعت خطا به ازای 5 هزار و 500 سال است، در حالیکه تقویم گریگوری که چهار قرن بعد در اروپا اختراع شد، دارای یک روز خطا در هر سه هزار و 300 سال است.

او کتاب های زیادی نگارش کرده است که از مهمترین آنها میتوان به زیج خاقانی ، رساله کمالیه، نُزْهَةُ الحَدائِق اشاره کرد. .  وی نتیجه رصدها و محاسبات نجومی خود را در کتابی به نام "زیج خاقانی" که یکی از مهم ترین زیج های ایرانی محسوب می شود را نوشت. وی در" نُزْهَةُ الحَدائِق" در مورد یکی از اختراعات خود به نام "طبق المناطق" صحبت کرد که با این دستگاه می‌توان محل ماه و خورشید و پنج سیاره‌ شناخته شده تا آن زمان و نیز فاصله‌ هر یک از آن‌ها را تا زمین و برخی پارامترهای سیاره‌ای دیگر را به دست آورد.

 

سخن پایانی
در این مطلب سعی شد به معرفی معروفترین دانشمندانی حوزه اخترشناسی و نجوم پرداخته شود، البته که تعداد محققان و دانشمندان ایران باستان، چه پیش از اسلام و پس از آن، بسیار بیشتر از آنچه در این مطلب ذکر شد، میباشد. آیا شما نیز فرد دیگری را میشناسید؟ منتظر پیام های تان هستیم.