از هنر موسیقی ایران در دوران باستان اطلاعات چندانی در دسترس نیست؛ اما اطلاعات محدود موجود در کتیبه ها و آثار باقیمانده نشان می دهد قدمت موسیقی ایرانی به دوران ایلامی ها (۲۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح) برمی گردد. ایرانی ها مانند مردمان سایر کشورهای اساطیری از موسیقی در مناسبت های خاص مذهبی،  رزمی و بزم ها استفاده می کردند. از اینکه ایرانیان باستان در آن زمان چه سبک موسیقی داشتند یا چه سازهایی ابداع کرده بودند، اطلاعات چندانی در دست نیست؛ اما آنچه می دانیم این است که ایرانی ها همیشه دستی بر هنر داشتند و هیچوقت از ساز و موسیقی دور نبوده اند. ما اکنون سازهای بی نظیری داریم که تاریخچه ساخت آنها به سرزمین خودمان باز می گردد. سازهای کوبه ای مانند تنبک، سازهای زخمه ای مانند تار و سازهای بادی مانند نی، از هنرهای مردمان سرزمین پارس هستند. در این مقاله از ایران تاپ فایو سازهای اصیل ایرانی را معرفی می کنیم و توضیحاتی درباره تاریخچه ی هرکدام از آنها ارائه می دهیم.
به طور کلی سازهای ایرانی به سه دسته  تقسیم می شوند:

• سازهای بادی: این سازها با نفس گرم انسان به صدا در می آیند.
• سازهای زهی: این سازها سیم دارند و برخی از آن ها مانند تار و عود با زخمه یا مضراب زدن به صدا در می آیند، برخی دیگر مانند کمانچه با کشش آرشه روی سیم ها نواخته می شوند و تعدادی نیز همانند سنتور به صورت کوبه ای کار می کنند.
• سازه های کوبه ای: این سازها هیچ سیمی ندارند و با ضربه زدن آهنگ را ایجاد می کنند. تنبک و دف مشهورترین سازهای کوبه ای ایرانی هستند.

اکثر سازهای ایرانی از جنس چوب ساخته می شوند و در بعضی از قسمت های آن ها پوست حیوانات نیز مورد استفاده قرار می گیرد. البته در حال حاضر روش ساخت بسیاری از سازها با روشهای ساخت سنتی آن ها متفاوت است و از مواد صنعتی و جایگزین برای ساخت سازها استفاده می شود. در ادامه انواع سازهای اصیل موسیقی ایرانی را نام می بریم و توضیحاتی را درباره هرکدام از آن ها ارائه می دهیم.

۱. تار
منابع نشان می دهند، حکیم فارابی ساز تار را برای اولین بار ابداع کرد و به مرور زمان پیشرفت کرد تا به شکل کنونی رسید. این ساز در ابتدا ۵ سیم داشت، اما کم کم با ۶ سیم ساخته شد و در زمان قاجار به شکلی رسید که امروز می بینیم. این ساز در دوره صفویه و زندیه هم نواخته می شد؛ اکنون در آثار و نقش و نگارهای بخشی از آثار تاریخی شهر اصفهان مانند کاخ هشت بهشت، نقش و نگارهایی از ساز تار دیده می شود.

۲. سنتور
سنتور یکی از کهن ترین سازهای ایرانی است که اولین نسخه های آن در آثار به جا مانده از تمدن بابلی و آشوری (۵۵۹ سال قبل از میلاد) به چشم می خورد. در بسیاری از منابع تاریخی، ساخت سنتور به شیوه ی کنونی به دانشمند فارابی نسبت داده شده است. شکل کنونی سنتوری که ما می شناسیم، ۱۵۰ سال قدمت دارد و از زمان قاجار ساخته شده است. البته در زمان قاجار سازهایی چون تار و تمبک و کمانچه، سازهای اصلی بودند و عده محدودی سنتور می نواختند.
سنتور از آن دست سازهایی است که از ایران به سراسر جهان رفت. مردمان کشورهای مختلف تغییراتی در این ساز ایجاد کردند و مطابق با فرهنگ خودشان آن ها را نواختند. به عنوان مثال ساز چینی یان کین، ساز فی در کامبوج، ساز زیتر در آمریکا، ساز باتر فلای در انگلیس و ساز دانسی مر در اروپای شرقی، همه نسخه هایی از سنتور ایرانی هستند. 
قانون ساز دیگری است که از نظر ظاهری شباهت هایی به سنتور دارد، اما به شیوه ای دیگر نواخته می شود. تاریخچه این ساز چندان مشخص نیست؛ بعضی از اساتید ساخت آن را به افلاطون نسبت می دهند و بعضی دیگر می گویند این ساز هم ساخته دست حکیم فارابی است؛ اما هیچ مدرک موثقی برای اینکه قانون برای اولین بار در کدام سرزمین و توسط چه کسی ساخته شد، وجود ندارد.

۳. سه تار 
از آنجایی که تار و سه تار تقریبا به یک شیوه نواخته می شوند و نت ها و پرده های مشابه دارند، بسیاری از افراد به اشتباه تصور می کنند تاریخچه این دو ساز یکسان است. سه تار از خانواده تنبور است و شیوه نواختن آن به تار شباهت دارد. این سازها در دوره قبل از اسلام ساخته شدند. سه تار در ابتدا سه سیم داشت، اما مانند تار، یک سیم به  آن اضافه شد. این ساز اکنون با چهار سیم ساخته می شود که دوتای آن ها باهم نواخته می شوند. خانواده تنبور شامل دوتار، سه تار و ساز تنبور، جزو سازهای قدیمی و اصیل ایرانی است.

۴. کمانچه
کمانچه، قیچک و رباب سازهای ایرانی از یک خانواده هستند. می توان گفت کمانچه شکل جدیدی از سازهای قیچک و رباب است. رباب سازی است که تاریخچه آن به خراسان برمی گردد و خاستگاه قیچک نیز بلوچستان است. در حال حاضر کمانچه شهرت بیشتری نسبت به قیچک و رباب دارد، اما این دو ساز نیز در ارکسترهای موسیقی ایران دیده می شوند.
سازهای قیچک، کمانچه و رباب جزو سازهای زخمه ای کششی هستند. این سازها پایه ای دارند که روی پا قرار می گیرد، دست آن ها در دست نوازنده قرار می گیرد و با آرشه ای که نوازنده با دست دیگر روی سیم ها می کشد، صدایشان در می آید. جالب است بدانید که قیچک با تکنیک فلاژوله نواخته می شود؛ یعنی نوازنده به جای اینکه برای اجرای نت ها، سیم را به دسته ساز فشار دهد، تنها سیم ها را لمس می کند و با لمس او، نت ها اجرا می شوند. این ساز اصیل بلوچستانی یکی از اصیل ترین موسیقی های ایران را به گوش جهانیان می رساند.

۵. نی
نی یکی از سازهای اصیل ایرانی است که در فرهنگ، ادبیات و عرفان ایرانی هم در جایگاه ویژه ای دارد. نی به عنوان قدیمی ترین ساز دست ساخته بشر شناخته می شود و مردمان سرزمین های مختلف از آن استفاده می کرده اند. به عنوان مثال پن فلوت یکی از سازهای اصیل سرخپوست هاست که با چسباندن چند شاخه نی به یکدیگر ساخته می شود.
نی ایرانی با نام نی هفت بند شناخته می شود. جالب است بدانید که سخت ترین مرحله نواختن این ساز، به صدا در آوردن آن است. برای به صدا در آوردن این ساز باید آن را بین دو دندان نیش قرار داد و زبان را به صورت گرد در حفره آن گذاشت و در آن دمید. بعد از اینکه شاگردان به صدا درآوردن نی را یاد می گیرند، نواختن نت ها برایشان ساده تر می شود و می توانند آهنگ های زیبای ایرانی را بنوازند. 

 ۶. چنگ (هارپ)
چنگ یکی از زیباترین سازهای جهان است که بسیاری از افراد نمی دانند خاستگاه آن به ایران برمی گردد. چنگ اولین ساز زخمه ای است که ایرانی ها ساختند و آثار باقیمانده از تمدن های کهن نشان می دهد قدمت آن به زبان تمدن بابلیان برمی گردد. فردوسی در شاهنامه از ساز چنگ به عنوان نمادی برای هنر و شکوه موسیقی ایرانی در دربار پادشاه ایرانی استفاده می کند. این ساز تا عصر صفویه در ایران یکی از سازهای پرطرفدار و رایج بود، اما کم کم مورد کم لطفی قرار گرفت. چنگ توسط تاجران و مسافران به کشورهای دیگر رفت و با نام «هارپ» شهرت گرفت. به همین دلیل است که بسیاری تصور می کنند این ساز اروپایی است و ارتباطی با ایران ندارد.  

۷. تنبک
به طور کلی سازهای کوبه ای جزو قدیمی ترین سازهای دست ساخته بشر هستند که در ابتدا برای کاربردهایی مثل ترساندن حیوانات وحشی یا برقراری ارتباط با یکدیگر استفاده می کردند. تنبک نیز از اولین سازهای کوبه ای ایرانی است که قدمت آن به پیش از اسلام باز می گردد. مورخان نشانه های تنبک را در آثار برجای مانده از ایلامیان و ساسانیان پیدا کرده اند و بر این باورند که مردمان آن زمان تنبک را برای مراسم های مذهبی و جشن ها می نواختند. دوره قاجار اوج رشد و شکوفایی تنبک در ایران بود. در این دوره تنبک به عنوان یکی از سازهای اصلی در دربار نواخته می شد و اساتید بزرگی روی آن کار می کردند؛ از آن زمان تنبک هم برای تک نوازی مورد استفاده قرار می گیرد و هم در کنار سازهای دیگر نواخته می شود.

۸. دف
دف هم از سازهایی است که در ایران باستان نواخته می شد و از زمان ایلامی ها در زمره سازها قرار داشت. البته ایلامی ها دف های چهارگوش می نواختند. دف های گردی که به شکل کنونی هستند، برای اولین بار توسط مصری ها در ۱۳۰۰ سال قبل ساخته شدند. دف در ادبیات و عرفان ایرانی در کنار نی نواخته می شود. 
مردمان کرد و ساکنین غرب ایران، دف نوازی با فرهنگشان عجین شده است و این ساز را به صورت گروهی می نوازند. درویش های کرد در ابتدا دف نوازی را فقط در خلوت و در مراسم های عرفانی چون سما انجام می دادند، اما در عصر معاصر به همت استاد محمدرضا لطفی و استاد بیژن کامکار، دف نوازی به شیوه غرب از خلوت خارج شد و اجراهای عمومی این ساز برگزار شد. در مقاله های قبلی ایران تاپ فایو در مورد این اساتید بزرگ موسیقی ایران صحبت کردیم، چنانچه علاقه مندید، میتوانید به لینک این مقاله مراجعه نمایید.

سخن پایانی
ایرانیان دستی بر تمام هنرها دارند و موسیقی نیز از این قاعده مستثنی نیست. ما در ایران سازهای بسیاری داریم که بعضی از آن ها محلی هستند و قوم خاصی آن ها را می نوازند و بعضی دیگر ملی هستند و در همه جای کشور نواخته می شوند. فرهنگ مردم ایران از دیرباز با موسیقی و رقص و شادمانی همراه بوده است. گستردگی این سازها و اساتید به نامی که از گذشته تاکنون آنها را می نوازند، گواهی بر فرهنگ دیرینه موسیقی در ایران و غنی بودن آن هستند. در این مقاله سازهای اصیل ایرانی را معرفی کردیم تا کمی بیشتر درباره تاریخچه موسیقی ایران بدانیم. پیشتر از این در مورد گروههای موسیقی اصیل ایرانی نیز در مقاله ای جداگانه صحبت کردیم، گروههایی که به حفظ و بقاء فرهنگ موسیقی در ایران کمک کردند.
سپاسگزاریم که تا پایان این مقاله ما را همراهی کردید،  دعوت می کنیم که با دنبال کردن ایران تاپ فایو در شبکه های اجتماعی از جمله اینستاگرام و تلگرام، از خواندن آخرین مطالب ما بهره مند شوید و اطلاعات خود را در رابطه با مواردی همچون لایف استایل، ورزش، گردشگری، آشپزی و… افزایش دهید.