یک دهم جمعیت ایران افغان هستند! شاید کمی شوکه کننده به نظر برسد اما این عدد طبق آمار رسمی به دست ما رسیده است. اگر ساکن شهرهای بزرگی مثل اصفهان و تهران باشید، حتما متوجه شده‌اید طی چند سال اخیر تعداد مهاجران افغان به شدت افزایش پیدا کرده است و حتی مناطقی از شهر مثل شهر ری به طور کامل در اختیار این گروه از مهاجرین قرار گرفته است. 
حضور مهاجران افغان، به‌ویژه آنهایی که غیرقانونی هستند، چالش‌هایی را برای ایرانیان و جامعه افغان‌ها به وجود آورده است. در مقاله امروز ایران تاپ فایو، باهم تاریخچه حضور مهاجرین افغان و دلایل اصلی مهاجرت آنها به ایران را بررسی می‌کنیم، تا دقیق‌تر دریابیم دولتمردان برای حل مسئله ورود غیرقانونی مهاجران افغان به کشور چه رویکردهایی در پیش گرفته‌اند 
و همچنین نگاهی اجمالی به آینده این معضل اجتماعی خواهیم داشت. بنابراین پیشنهاد می‌کنیم این مقاله جنجالی را از دست ندهید. 

چه عواملی سبب مهاجرت گسترده افغان‌ها شد؟

کشور افغانستان دهه‌ها است که با بی‌ثباتی سیاسی، مشکلات اقتصادی و جنگ‌های خشونت‌آمیز دست و پنجه نرم می‌کند. کمبود شغل برای جوانان، ناامنی‌های سیاسی که زندگی افراد را به خطر انداخته است، حضور چند باره گروه تندروی طالبان، کم بودن ارزش پول و تورم بالا از جمله عواملی است که سالیانه سبب می‌شود، میلیون‌ها شهروند افغان مهاجرت کنند. 
اما این بی ثباتی اقتصادی و سیاسی که همه جا صحبت از آن است، از چه زمانی و به چه دلیلی شروع شد؟ افغانستان از اواخر دهه 1970 میلادی با جنگ‌ها و ناآرامی‌های داخلی مواجه بوده است. تهاجم شوروی به افغانستان در سال 1979 و جنگ‌های داخلی پس از آن، حضور طالبان در دهه 1990 و همچنین جنگ بیست ساله آمریکا و افغانستان که پس از حادثه 11 سپتامبر به بهانه‌ی برکناری القاعده و نابودی طالبان اتفاق افتاد، سبب شد این کشور به مکانی پر از ترس و وحشت و خونریزی تبدیل شود و جان میلیون‌ها افغان غیرنظامی به خطر بیفتد. موضوع جنگ شاید اصلی ترین دلیل مهاجرت افغان‌ها طی دو دهه اخیر بوده است.

چرا ایران به یکی از مقاصد اصلی مهاجرت افغان‌ها تبدیل شد؟
شاید تا به امروز نمی‌دانستید که مرز ایران و افغانستان حدود 950 کیلومتر طول دارد! این مرز طولانی یکی از اصلی‌ترین دلایلی است که ایران را به مقصدی نزدیک و امن برای شهروندان افغان تبدیل می‌کند. همچنین نباید از یاد برد که افغانستان و ایران پیوندهای عمیق فرهنگی، زبانی و مذهبی دارند. ایران در ابتدا تعداد زیادی از پناهندگان افغان را پذیرفت و به شکل موقت آنها را حمایت کرد. اما به مرور زمان، با افزایش فشارهای اقتصادی و نگرانی‌های امنیتی، نگرش ایران نسبت به مهاجران افغان سخت‌تر شد. جالب است بدانید افغانستانی‌ها در 16 استان ایران به طور کامل و در برخی شهرهای 12 استان، حق تردد و سکونت ندارند. 

وضعیت کنونی مهاجران افغان در ایران

امروز، مهاجران افغان در ایران را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

۱. پناهندگانی که کارت آمایش دارند: کارت آمایش که در اصل کارت اقامت موقت اتباع خارجی در ایران است و در دوره‌های یک ساله تمدید می‌شود، نوعی گذرنامه موقت است که یکی از مهم‌ترین اسناد هویتی پناهندگان محسوب می‌شود. این مدرک باید در موعد مقرر تمدید شود در غیر این صورت احتمال دارد مهاجر از کشور دیپورت شود.

۲. مهاجرانی که گذرنامه دائم اقامتی دارند: این افغان‌ها اجازه قانونی اقامت و کار در ایران را دارند. چنانچه پناهنده‌ای 5 سال اقامت قانونی در ایران داشته باشد و یا دو سال در مشاغل خاصی کار کرده باشد، می‌توانند این پاسپورت را دریافت کند.

۳. مهاجران غیر قانونی: این گروه بزرگ‌ترین و آسیب‌پذیرترین گروه را تشکیل می‌دهند. افراد این دسته به شکل غیرقانونی وارد ایران شده‌اند یا ویزای خود را تمدید نکرده‌اند. عدم شفافیت قانونی، آنها را در معرض بازداشت و اخراج قرار می‌دهد. خصوصا در زمان نوشته شدن این مقاله یعنی ابتدای پاییز 1403 نزدیک به پانصد هزار افغان از ایران دیپورت شده‌اند و دولت در راستای اخراج افغان‌های غیرقانونی به شکل جدی‌تری عمل می‌کند.

حضور گسترده افغان‌ها و  چالش‌های اقتصادی
چه بخواهیم، چه دوست نداشته باشیم، باید بپذیریم که مهاجران افغان، به‌ویژه کارگران غیرقانونی، بخشی قابل‌توجهی از نیروی کار ایران را تشکیل می‌دهند، به‌ویژه در بخش‌هایی مثل ساخت‌وساز، کشاورزی و کارهایی که نیاز به تخصص خاصی ندارند. آنها اغلب مشاغلی را انجام می‌دهند که ایرانی‌ها تمایلی به انجام آن ندارند و بسیاری از کسب‌وکارها به شدت به نیروی کار ارزان آنها وابسته هستند.
گرچه افغان‌ها اغلب به دستمزدهایی بسیار پایین راضی هستند، اما برخی‌ها معتقدند حضور گسترده این افراد سبب ایجاد رقابت میان ایرانیان و پناهندگان برای پیدا کردن کار شده است، این امر به بیکاری بسیاری از جوانان ایرانی و در نتیجه افزایش مشکلات اقتصادی دامن زده؛ که این موضوع یکی از دلایلی است که تنش‌هایی را بین جامعه افغان و ایرانی‌ها ایجاد کرده است.

رویکردهای استراتژیک برای رسیدگی به مسئله

برای رسیدگی به مسئله پیچیده مهاجرت غیرقانونی افغان‌ها در ایران، یک رویکرد چند وجهی لازم است که امیدواریم هر دو دولت اقدامات همسو با این مشکل را در پیش بگیرند. در ادامه چند رویکرد استراتژیک که می‌توانند اتخاذ شوند، آمده است:

• همکاری دوجانبه بین ایران و افغانستان

قطعا یکی از جنبه‌های کلیدی برای حل بحران مهاجران افغان در ایران، همکاری قوی‌تر بین دولت‌های ایران و افغانستان است. اگرچه ایران مانند باقی جامعه جهانی هنوز طالبان را به عنوان دولت رسمی این کشور به رسمیت نشناخته است و همین موضوع، کار را سخت‌تر می‌کند.
این همکاری می‌تواند شامل ایجاد مکانیسم‌های شفاف و انسانی برای بازگشت مهاجرین غیر قانونی باشد. هر دو کشور می‌توانند از توافقاتی بهره ببرند که مسیرهای ایمن برای بازگشت مهاجرین غیر قانونی حال حاضر را فراهم کند.

• ایجاد مسیرهای قانونی برای مهاجرت

بخش قابل‌توجهی از جمعیت افغان در ایران، مهاجران اقتصادی هستند که برای جست‌وجوی فرصت‌های شغلی بهتر کشور خود را ترک کرده‌اند. برای کاهش مهاجرت غیرقانونی، ایران می‌تواند مسیرهای قانونی‌تری برای مهاجرت ایجاد کند، مانند ویزاهای کار موقت یا برنامه‌های کار فصلی. این برنامه‌ها باید تحت نظارت باشند تا از بهره‌برداری از کارگران افغان توسط کارفرمایان یا قاچاقچیان جلوگیری شود و حقوق پایه آنها محفوظ بماند.

• کمک و حمایت بین‌المللی

بار پذیرش میلیون‌ها پناهنده و مهاجر افغان نمی‌تواند به‌تنهایی بر دوش ایران باشد. جامعه بین‌المللی، به‌ویژه سازمان‌هایی مانند UNHCR (کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل) باید کمک‌های خود را به ایران در قالب کمک‌های مالی، تخصص فنی و منابع برای مدیریت این جمعیت مهاجر افزایش دهند. 

• برنامه‌های قانونی‌سازی مهاجرین

برای آن دسته از افغان‌هایی که مدت‌زمان طولانی‌تری در ایران بوده و زندگی خود را در آنجا ساخته‌اند، باید مسیری به‌سوی شهروندی در نظر گرفته شود. ایران قبلاً آزمایشاتی برای قانونی‌سازی وضعیت برخی از افغان‌های غیر قانونی انجام داده است و گسترش این تلاش‌ها می‌تواند به ادغام افغان‌ها در جامعه ایرانی کمک کند.

آینده مهاجران افغان در ایران

آینده مهاجران افغان در ایران به عوامل مختلفی بستگی دارد، از جمله ثبات افغانستان، سیاست‌های دولت ایران و حمایت‌های بین‌المللی از هر دو کشور. در حالی که وضعیت همچنان چالش‌برانگیز است، ما در تیم ایران تاپ فایو باور داریم که 3 سناریو احتمالی وجود خواهد داشت:

1- افزایش بازگشت
اگر وضعیت امنیتی در افغانستان بهبود یابد و فرصت‌های اقتصادی افزایش یابد، این امکان وجود دارد که تعداد بیشتری از افغان‌ها به‌طور داوطلبانه به وطن خود بازگردند. با این حال، این نتیجه به شدت به تلاش‌های بین‌المللی برای تثبیت افغانستان و بازسازی اقتصاد آن بستگی دارد.

2- ادامه مهاجرت
اگر وضعیت بی‌ثبات افغانستان ادامه داشته باشد، احتمالا جریان مهاجرت، متوقف نشود و حتی سرعت بیشتری بیابد. باید در نظر داشت که این امر،  منجر به افزایش فشار بر زیر ساخت‌ها و بازار کار ایران می‌شود.

3- ادغام بیشتر
سناریوی خوشبینانه‌تر شامل اتخاذ سیاست‌های ایران برای ادغام مهاجران افغان در جامعه خود، اعطای وضعیت قانونی به آنها و فراهم کردن دسترسی به آموزش، بهداشت و فرصت‌های شغلی است. اگر این رویکرد موفق باشد، می‌تواند به افغان‌ها کمک کند تا به‌طور مثبت به توسعه ایران کمک کنند و در عین حال کیفیت زندگی خود را بهبود بخشند.

جمع بندی آنچه گفتیم

مسئله مهاجران غیرقانونی افغان در ایران پیچیده و چندوجهی است. مشکل اصلی مستند نبودن هویت مهاجرین غیر قانونی است که زمینه ساز اتفاقات ناخوشایندی شده است. با شدیدتر شدن مشکلات اقتصادی کشور افغانستان، هر روزه افغان‌های بیشتری به ایران مهاجرت می‌کنند و این امر زمینه ساز مشکلات اقتصادی و اجتماعی بسیاری است. 
ما در تیم ایران تاپ فایو آرزوی صلح برای تمام جهان داریم و عمیقا معتقدیم تمامی افراد، فارغ از ملیت‌شان، حق یک زندگی آرام و امن را دارند. به همین سبب تلاش کردیم در مقاله امروز رویکردهای استراتژیکی برای حل این معضل در نظر بگیریم. 
ممنونیم که تا انتها با ما همراه بودید. شما چه نظری در مورد حضور بالای افغان‌ها در ایران دارید؟ به نظرتان برای مدیریت این معضل باید چه روش‌هایی را در نظر گرفت؟ نظرات خود را در بخش کامنت با ما درمیان بگذارید.