همه ما بارها شنیده‌ایم که ایران بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت دارد. یعنی نیم قرن پیش از میلاد مسیح در ایران تمدن وجود داشته و هخامنشیان به عنوان اولین امپراطوری بزرگ، بر این سرزمین حکمرانی می‌کرده‌اند. اما درک این مسئله چندان ساده نیست که این زمان چقدر می تواند طولانی باشد و در آن زمان ایران چگونه بوده است.
تاریخ ایران در خاک کشور ریشه دوانده و به هر نقطه از این سرزمین که نگاه می‌کنیم، آثاری از قدمت را در آن می‌بینیم. اما قدیمی‌ترین شهرهای ایران، اکنون از میان رفته‌اند و چیزی جز چند بنا و آثار مخروبه از آن‌ها باقی نمانده است. در این مقاله به سراغ ۵ شهر ایرانی رفتیم که روزگاری جزو پررونق‌ترین مکان‌ها بوده‌اند، اما امروز دور افتاده شده ‌اند و کم‌کم به دست فراموشی سپرده ‌شدند.

دقیانوس
دقیانوس را بیشتر با اصطلاح «عهد دقیانوس» می‌شناسیم. این اصطلاح زمانی به کار می‌رود که کاری به شیوه خیلی قدیمی انجام شده باشد. آن وقت می‌گوییم: «مگر عهد دقیانوس است؟» همین ضرب‌المثل هم نشان از قدیمی بودن دقیانوس بزرگ دارد.

دقیانوس در نزدیکی شهر جیرفت استان کرمان و در منطقه‌ای که بسیاری از عجایب تمدن کهن ایران در آن کشف شده قرار دارد. البته امروز چیز زیادی از دقیانوس باقی نمانده و اگر برای بازدید از آن به کرمان بروید، دقیانوسی که در تاریخ به عنوان «بهشت زمین» شناخته می‌شد را خودتان باید تصور کنید!
دقیانوس در دوران سلجوقیان یکی از قطب‌های اقتصاد ایران بود و تجار ایرانی و خارجی بسیاری به این شهر رفت و آمد می‌کردند. این منطقه خاک حاصلخیزی هم برای کشت و کار داشت و به همین خاطر این بهشت ایرانی، بارها مورد حمله بیگانگان قرار گرفت.
دقیانوس تا سال‌ها گمگشته باقی مانده بود! در طول سالیان متمادی، بارها در این منطقه سیل آمده بود و به مرور زمان دقیانوس را دفن کرده بود. البته همین طغیان و سیل، باعث کشف دقیانوس هم شد. در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ شمسی، رودخانه هلیل رور طغیان کرد و ماسه‌ها و خاک‌های این منطقه را شست. کم‌کم کشاورزان متوجه تمدن و گنج عظیم مدفون در آن شدند و پای باستان‌شناسان به این منطقه باز شد.
جالب است بدانید که تا پیش از کشف دقیانوس، بزرگ‌ترها داستانی از شهری مدفون برای کودکان تعریف می‌کردند. این داستان سینه به سینه نقل شده بود و کم‌تر از ۲۰ سال است که می‌دانیم یک داستان واقعی بوده است!

بم
شاید باور نکنید اما قدمت بم به ۷ تا ۹ هزار سال قبل یعنی مدت‌ها قبل از هخامنشی و در عصر نوسنگی برمی‌گردد! عصر نوسنگی زمانی است که انسان‌ها به تازگی کشاورزی را یاد گرفته بودند، به یکجا نشینی روی آورده بودند و کم‌تر به شکار می‌رفتند.
البته بم آثار باستانی مختلفی دارد که قدمت هرکدام از آن‌ها، به دوره‌های گوناگونی برمی‌گردد. به عنوان مثال تل آتشین دارستان بم، در دوران نوسنگی ساخته شده است. بم در استان کرمان قرار دارد و البته که هنوز هم یکی از شهرهای مسکونی ایران است. شهر جذابی که در بخشی از آن زندگی امروزی در جریان است و در بخشی دیگر، خاطرات و تاریخ ایران باستان، داستان‌های کهن را روایت می‌کند.

ارگ بم یکی از مشهورترین آثار باستانی این منطقه است که قدمت آن به دوران هخامنشی برمی‌گردد. تا پیش از زلزله سال ۸۲، ارگ بم، قلعه‌ای پرشکوه بود. اما بعد از این زلزله با خاک یکسان شد و امروز چیزی جز خشت و گل از آن باقی نمانده است. 
در بم سایت‌های باستانی بسیاری وجود دارد و آثار گوناگونی در آن کشف شده است. اما بمی که امروز می‌شناسیم، با بم تمدن کهن، زمین تا آسمان فرق دارد!

شهر سوخته
شهر سوخته یک سایت باستانی ارزشمند در قلب صحراست که آثار بسیاری در آن کشف شده و نشان می‌دهد یکی از بزرگ‌ترین شهرهای متمدن دوران باستان بوده است. شهر سوخته در استان سیستان و بلوچستان است. این منطقه روزگاری از معدود مناطق شهری ایران بوده که در آن بازرگانان و تجار رفت و آمد می‌کرده‌اند. آثار کشف شده از این سایت باستانی آنقدر ارزشمند بوده‌اند که حتی باستان شناسان ایتالیایی را نیز به خاک ایران کشانده‌اند.

شهر سوخته یکی از رازآلودترین مناطق باستانی ایران و حتی جهان است. به عنوان مثال باستان شناسان درباره نژاد مردم این سرزمین هنوز به نتیجه‌ای نرسیده‌اند و مطمئن نیستند که آن‌ها ایرانی باشند. تحقیقات در این زمینه همچنان به صورت محرمانه انجام می‌شود و حتی درباره ارتباط ساکنین شهر سوخته با موجودات فضایی، فرضیاتی هم وجود دارد. راز عجیب دیگری که در این منطقه کشف شده، جسدی است که در حفره چشمش، چیزی شبیه به چشم مصنوعی به چشم می‌خورد. محققان هنوز هم نتوانسته‌اند تشخیص بدهند که این چشم مصنوعی از چه ساخته شده و آیا واقعاً قدرت بینایی به فرد می‌داده یا خیر؟ اصلا جسدی که از این چشم استفاده می‌کرده، در زمان حیات، واقعا نابینا بوده یا خیر؟
حتی علت نابودی شهر سوخته هم جزو رازهای سر به مهر است. بعضی از محققان می‌گویند به مرور زمان، در این منطقه خشکسالی رخ داده و مردم کم‌کم شهر را ترک کرده‌اند. اما گروهی دیگر معتقدند شهر سوخته را واقعاً به آتش کشیده‌اند و حتی ممکن است دوبار این کار را انجام داده باشند. 

پاسارگاد
پاسارگاد شهری است که امپراتور ایران، کوروش بزرگ را در قلب خود جای داده و به همین خاطر از سایر شهرهای نابود شده ایران، شهرت بیشتری دارد. پارسارگاد یکی از پایتخت‌های هخامنشیان بوده و احتمالاً می‌توانید تصور کنید مرکز چنین حکومتی تا چه اندازه باشکوه بوده است. حتی آثاری که امروز باقی مانده هم نشان می‌دهد که این منطقه در ایران باستان چقدر زیبا بوده است.

کاخ‌های سلطنتی، باغ شاهی و مکان‌های مقدس از جمله بخش‌های پارسارگاد هستند که هنوز هم نشانه‌هایی از تمدن آن‌ها باقی مانده است. وقتی از شهرها و مناطق باستانی نابود شده، صحبت می‌شود، بسیاری از مردم تصور می‌کنند تخت جمشید تنها بخش باستانی از شیراز است که به تاراج رفته و امروز چیزی از آن باقی نمانده است. اما شکوه پاسارگاد هم مورد حمله مغول قرار گرفت و با گذشت چند هزارسال، سنگ‌ها و بناهای کاخ‌ها رو به نابودی کشاند. البته حتی بعد از گذشت قرن‌ها، بسیاری از ستون‌ها پرقدرت بر جای خود استوارند و نقش‌های برجسته کم‌نظیرشان را برای تماشاگران به رخ می‌کشند. 

هگمتانه
هگمتانه جایی است که امروز آن را با نام همدان می‌شناسیم. تاریخ‌شناسان هگمتانه را به عنوان اولین پایتخت ایران می‌شناسند و آن را هم رده با آتن و روم در یونان و ایتالیا می دانند. در آن زمان مادها بر ایران حکومت می‌کردند و پادشاهشان، دیاکو نام داشت. گروهی از باستان شناسان بر این باورند که هگمتانه را سومین پادشاه ماد به نام فرورتیش، بنا کرده است.