پنج عمارت بجا مانده از دوره قاجار در تهران

Admin Irantop جمعه ۳۰ شهریور ۱۴۰۳

با وجود اینکه تهران امروز پر شده است از ساختمانها و آسمان خراشهای بلند و مجتمع های مسکونی که چهره شهر را بسیار تغییر داده اند، اما بدون هیچ تردیدی می‌توان گفت با شکوه‌ترین خانه‌های تهران آن‌هایی هستند که از گذشته‌های دور به یادگار مانده‌اند. اگر به این خانه‌ها بروید حس تهران قدیم را به خود می‌گیرید و حال و هوایتان به کلی دگرگون می‌شود. در این مطلب قصد داریم شما را با خانه و عمارت‌های تاریخی مربوط به دوران قاجار که بازدید از آنها برای عموم نیز آزاد است، آشنا کنیم تا در اولین فرصت سری به این خانه‌ها بزنید و از آرامش و زیبایی و شکوه این اماکن دیدنی استفاده نمایید.

1. خانه ناصرالدین میرزا
خانه ناصرالدین میرزا مربوط به دوره قاجار است و در تهران، خیابان صوراسرافیل، ناصرالدین میرزا، پلاک ۱۶ واقع شده، این اثر در تاریخ ۳۰ تیر ۱۳۸۴ با شمارهٔ ثبت ۱۲۲۱۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. خانه ناصرالدین میرزا بین ساله‌های ۱۲۸۰ تا ۱۲۸۵ به فرمان ناصرالدین میرزا، فرزند مظفرالدین شاه در بخش شمالی محدوده ارگ سلطنتی ساخته شد. مساحت آن ۴۵۰۰ متر بود، که اکنون تنها ۹۰۰ متر از آن باقی‌ست.

این خانه چهار صفه، کلاه‌فرنگی و حوضی زیر گنبد دارد. از نظر معماری، این بنا به معماری کویری تعلق دارد و طراحی آن با سایر بناهای دوره قاجار متفاوت است. این خانه، بر خلاف رسم خانه‌های اعیانی آن دوره، حیاط مرکزی و زیر زمین ندارد. دو بخش شاه‌نشین (درجبهه شمالی) و خدمه‌نشین (در جبهه جنوبی) روبه‌روی هم قرار دارند و هیچ ساختمانی آنها را به هم وصل نمی‌کند. سقف آن گنبدی‌ست و به تیمچه‌های کاشان شباهت دارد.تا دوره پهلوی خانه متعلق به نوادگان ناصرالدین میرزا بود. پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران بدون مالک به حساب آمده و مصادره شد. اکنون صندوق بازنشستگی متولی این ساختمان است.

2. خانه موتمن الاطباء
منزل مؤتمن الاطباء عمارتی تاریخی در تهران و مربوط به دوره قاجار است که متعلق به «میرزا زین‌العابدین خان دنبلی ضرابی» ملقب به موتمن الاطباء پزشک ناصرالدّین شاه بوده است. این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۳۱۰۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و در خیابان پامنار، کوچه نوری زاده واقع شده است.

مؤتمن الاطباء نخستین فارغ التحصیل دارالفنون و شاگرد دکتر تولوزان فرانسوی بوده و از پزشکان نامی ایران در دوران قاجار به‌شمار میرود. موتمن الاطباء از بزرگ‌ترین جراحان زمان خود بود و از تخصص و مهارت بالای وی در بیرون آوردن سنگ از مثانه در کتب و مقاله های متعددی سخن به میان آمده است. این خانه در سال ۱۳۸۳ توسط آقای موسوی از بازماندگان موتمن الاطباء خریداری و تبدیل به محلی برای ساخت فیلم و سریال شد که تا به حال لوکیشن چندین فیلم و سریال از جمله خانه پدری و شهرزاد بوده و در نوروز سال ۱۳۹۸ نیز درب های آن برای بازدید عموم گشایش پیدا کرد.

3. خانه مقدم
خانه مقدم در منطقه ۱۱ شهرداری تهران در خیابان امام خمینی، بعد از خیابان شیخ هادی واقع شده که قدمت آن به اواخر دوره قاجار می‌رسد. این مکان، روزگاری منزل مسکونی «محمدتقی خان احتساب‌الملک» از صاحب‌منصبان مشهور دربار قاجار بود و سپس، در اختیار فرزند او «محسن مقدم» از بنیان‌گذاران دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و استاد باستان‌شناسی این دانشگاه قرار گرفت.

آقای مقدم و همسر بلغار ارمنی‌تبار وی «سلما کویومجیان» پس از ازدواج به ایران بازگشتند و از سال ۱۳۱۵ خورشیدی در خانه پدری مقدم ساکن شدند. این زوج بنا به علاقه شخصی و با هدف حفظ میراث فرهنگی و تاریخی ایران، اشیا و آثار تاریخی فراوانی گردآوری و آن‌ها را با نظم خاصی در خانه خود نگهداری می‌کردند. حضور انواع اشیای قدیمی اعم از کلکسیون پارچه، تابلوی نقاشی، شیشه، سفالینه، چپق و قلیان، مسکوکات، مهرها و اسناد تاریخی و حتی قطعات سنگ و کاشی در جای‌جای این عمارت جلب توجه می‌کند.

4. خانه کاظمی
خانه کاظمی یکی دیگر از یادگاران دوران قاجار است. این خانه زیبا در حوالی خیابان ۱۵ خرداد و در محله چاله میدان قرار دارد و همسایه امامزاده یحیی می‌باشد. خانه موزه کاظمی متعلق به خانواده کاظمی‌ها است که در دوران سلطنت ناصر الدین شاه و پس از آن جزو درباریان به حساب می‌آمدند. خانواده کاظمی اصالتا اهل تفرش استان مرکزی بودند و در دربار ناصر الدین شاه قاجار مستوفی‌گری اصطبل را به عهده داشتند.

عمارت کاظمی به سبک معماری اواسط دوران قاجار ساخته شد و مانند دیگر خانه‌های سنتی ایرانی بخش‌های مختلفی چون بیرونی، اندرونی، شاه‌نشین، مطبخ، آب ‌انبار، بادگیر، رختشوی‌خانه و اصطبل را شامل می‌شد، اما امروزه از این سرای قدیمی ارزشمند، تنها بخش شاه‌نشین باقی مانده است که یک طبقه زیرزمین، یک طبقه بالا و دو حیاط در قسمت شمالی و جنوبی بنا را در بر می‌گیرد. حیاط شمالی خانه در بخش اندرونی ساختمان و حیاط جنوبی در بخش بیرونی آن قرار دارد. تزیینات داخلی این بنا به‌ویژه نقش‌بندی پنجره‌ها و درهای ارسی با شیشه‌های رنگی، از زیباترین بخش‌های خانه کاظمی به حساب می‌آید.

5. خانه تیمورتاش
در ضلع شمال غربی مجموعه کاخ‌های باغشاه (میدان حر امروزی)، عمارتی قدیمی وجود دارد که قدمتش به حدود ۱۶۰ سال پیش می‌رسد. این خانه که اکنون داخل دانشگاه جنگ واقع شده است؛ به‌عنوان موزه جنگ شناخته می‌شود و در مهرماه سال ۱۳۸۳ خورشیدی به ثبت ملی رسید. مالک این بنای تاریخی شخصی به نام «عبدالحسین تیمورتاش» ملقب به «سردار معزز الملک» و «سردار معظم خراسانی»، نخستین وزیر دربار پهلوی و از اشخاص با نفوذ حکومت بود. بنا بر مستندات موجود، تیمورتاش در زمان احمدشاه (آخرین پادشاه سلسله قاجار) این عمارت را برای سکونت انتخاب کرد و پس از اینکه به‌عنوان وزیر دربار پهلوی انتخاب شد، خانه را از «سردار محتشم بختیاری» خرید.

پس از قتل تیمورتاش در سال ۱۳۱۲ خورشیدی با مصادره اموال او، رضا شاه پهلوی این خانه را در اختیار ارتش گذاشت و سپس، دانشگاه جنگ در این مکان تاسیس شد و اکنون، عمارت تیمورتاش به موزه جنگ تبدیل شده است. عمارتی باشکوه در میان باغی مصفا که معماری آن، تلفیقی از سبک ایرانی و روسی را به نمایش می‌گذارد. ساختمان دو طبقه موزه جنگ،‌ نمایی آجری دارد و همچون اکثر خانه‌های قدیمی ایران، با آینه‌کاری‌ها و گچ‌بری‌های زیبا، درب‌های چوبی و پنجره‌های رنگی تزیین شده است.

سخن پایانی:
قسمتی از فرهنگ و تاریخ ایران در دل پایتخت آن جاخوش کرده است. وقتی درباره تهران سخن میگوییم، خیلی‌ها شلوغی‌هایش را به یاد می‌آورند؛ اما نمی‌شود از زیبایی‌ها و جاهای دیدنی این شهر چشم پوشید. حقیقتا خیابان‌های معروف قدیمی و خانه های قاجاری تهران تماشایی هستند. در آجربه‌آجر این عمارت‌ها می‌شود ردی از روزهای گذشته ایران را دید. در این مقاله به بررسی پنج خانه قجری در پاییتخت پرداختیم ، خانه هایی که تاریخ معاصر ایران را در خود جای داده و خاطرات بسیاری از تهران قدیم را همراه دارند.