رقص مجموعه ای از حرکات موزون و هماهنگ بدنی است که معمولاً همراه با آواز و موسیقی انجام می‌شود. در گذشته در ایران از واژه “پایکوبی” برای رقص استفاده می‌شد، هنوز هم در بعضی فرهنگها از جمله زبان آذربایجانی از لغت “پایکوبی” برای رقص استفاده می‌شود. تاریخچه رقص در ایران باستان به حدود هزاره شش قبل از میلاد بر می‌گردد. تصاویر باستانی از رقصنده‌های ایرانی در مکان‌های تاریخی مانند تپه سبز، جعفرآباد، چغامیش، تل جاری، چشمه علی، اسماعیل آباد، تل باکون، تپه سیالک، تپه موسیان، تپه یحیی تاریخچه رقص‌های محلی ایران را نشان می‌دهند. ایرانیان انواع رقص های ایرانی را در قالب موسیقی، بازی، نمایش یا آیین‌های مذهبی می‌شناسند و از ابزارهایی مانند نقاب، لباس حیوانات یا گیاهان و آلات موسیقی برای ریتم استفاده می نمودند. اشکال ترکیبی فرهنگی رقص، بازی و نمایش در مناسکی مانند: جشن، عزاداری و پرستش به این هنر کمک کرده است. در این مقاله برآنیم تا شما را با پنج رقص ایرانی که کمتر به آنها پرداخته شده آشنا کنیم و اطلاعاتی در مورد نحوه انجام این رقصها به شما ارائه کنیم.

1. رقص حتن 
حتن مهم‌ترین و مشهورترین رقص در استان خراسان است که از آن با عنوان رقص تربت جام یا تربت حیدریه نیز یاد می‌شود. حتن بازی یا رقص دسته‌جمعی یا نوعی مراسم آیینیِ کشاورزی، رمه‌داری و نظامی است؛ یعنی هم برگرفته از معیشت کشاورزی و شبانی، و هم متأثر از وظیفۀ قبیلۀ کوچ‌رو یا کشاورز یک‌جانشین در حفاظت و پاسداری از قلمرو خود در برابر دشمنان و مهاجمان است. در این مراسم شمار بسیاری از افراد، حدود ۱۰۰ تن، به شکل دایره‌های متحدالمرکز می‌ایستند و به چرخش و پرش، چرخ سینه، چرخ چپ و راست، حملات بی‌محابا و مکرر، و نشستن و برخاستن می‌پردازند.

حتن در مجموع هشت چرخش دارد که هرکدام بیان‌کنندۀ معنی خاصی است؛ به عنوان مثال، در چرخ اول از زمین به هوا می‌پرند و با سینه به روی زمین می‌آیند که این حرکت به معنای تعظیم به خاک میهن و شکرگزاری از خداوند برای خاک زاینده است. چرخهای بعدی یادآور حرکات نظامی و کشاورزی است؛ ازجملۀ آنها چرخ چپ و راست نمادی از آموزشهای دیده‌بانی و حرکات مربوط به دروی غله، کوبیدن، باد دادن و خرمن کردن است. جهت تماشای بخشی از این رقص زیبای خراسانی به این لینک مراجعه نمایید.

2. رقص شمشیری 
رقص شمشیری نوعی رقص سنتی ایرانی که تاریخچه آن به اوایل سه هزار سال پیش بازمی‌گردد. در واقع رقص یک سرگرمی سنتی در استان بلوچستان و سیستان است. در این رقص دو مرد که شمشیر و سپر در دست دارند بر اساس ریتم طبل حرکات نبرد را نشان می‌دهند.شرکت‌کنندگان مانند افرادی که در جنگ هستند جنبش حمله و دفاع از خود نشان می‌دهند و با پیشرفت تدریجی موسیقی حرکات سریع‌تر و خشمگین‌تر می‌شوند.

در هر مرحله از رقص شمشیر اسرار و معانی خاصی نهفته است. رقص شمشیر که ابتدا با یک نوع رقص معنوی و چرخش سماعی آغاز می ‌شود در اصل همان چرخش حول محور وجود است، که در فلسفه ی رقص‌ های سماع آمده است. دستانِ رو به آسمان و چرخش‌ های مرتب و منظم هریک دارای معانی خاص خود هستند. رقص آیینی شمشیر در سیستان جنبه ای کاملاً دفاعی داشته و داستان رزم دو پهلوان روبروی یکدیگر است. وقتی حریف به زمین می‌افتد رقیب او را دعوت به برخاستن می‌ کند و به او فرصت می ‌دهد که برخیزد که این یادآور دلیری رستم (قهرمان اساطیری ایران زمین) است، که دشمن خفته ‌اش را بیدار و پس از آن با او به مبارزه پرداخت. زمانی که یکی از آنان شکست بخورد برای فرد پیروز سُرنا و موسیقی می نوازند. حرکات ریتمیک، حلقه ی رقصندگان و چرخیدن دایره ‌وار (نماد باروری و زمین) به ‌مانند فراخوان عمل می کند و نوعی وحدت افراد را در جامعه نشان می‌ دهد. جهت تماشای بخشی از این رقص زیبای سیستانی به این لینک مراجعه نمایید.

3. رقص بجنوردی
بجنورد شهری در شمال شرقی ایران است که در آن قوم ترک و کرمانج در کنار هم زندگی می‌کنند. زنان و مردان در رقص بجنوردی جداگانه یا با هم می‌رقصند و انگشتان خود را در روشی می‌کوبند که به نام پیشکان نامیده می‌شود. در این رقص ممکن است رقصنده‌ها مسیرهای متناوب را به طرف اول و سپس به طرف دیگر برگردانند و گاهی رو به روی یکدیگر قرار بگیرند.

در رقص بجنوردی بر خلاف رقص کردهای کلهر کرمانشاهی و اورامانی ویا حتی کرمانج های ترکیه و عراق بدون گره زدن دست ها و یا گذاردن دست بر شانه های یکدیگر و یا گرفتن کمر و یا قفل کردن انگشتان کوچک برگزار می گردد و بجای تکیه بر رقص پا ویا لرزاندن کتف و شانه و موج دادن به سر و سینه ، با دستانی باز و رها و هماهنگی موزون دست و سر پنجه پاها به شکل دایره وار وکاملا مستقل و منفرد انجام می شود. جهت تماشای بخشی از این رقص زیبای بجنوردی ها به این لینک مراجعه نمایید.

4. رقص خنجر ترکمن 
ریشه‌های این آیین از رقص های محلی ایران به دوران پیش از میلاد و زندگی شمن‌ها بازمی‌گردد. شمن‌ها آیین‌های عجیبی داشتند. آنها به نقاطی می‌رفتند که پای هیچ انسانی به آن نمی‌رسید و ساعت‌ها در کنار آتش می‌چرخیدند و با خواندن ذکرهایی به عالم ماورا وصل می‌شدند. ذکر خنجر از آداب و رسوم قوم ترکمن است و نوعی رقص سنتی ایرانی است که با حرکات و آواهای عجیب و زیبای پرخوانی اجرا می‌شود. پر خوانی در رقص خنجر جزو مراسم آئینی است که با قدمت هزار ساله در جهت درمان بیماریها به کار می‌رود.

پرخوانها از نیروی ماوراءالطبیعه بهره‌مند هستند. آنها در شب‌های خوش‌یمن مانند چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه مراسم پرخوانی یا پری‌خوانی را اجرا می‌کنند؛ آتشی روشن می‌شود و ابزار فلزی مانند خنجر یا داس را روی آتش قرار می‌دهند و فردی با بیماری روحی یا روانی دست بسته کنار آتش برده می‌شود. سپس افراد آموزش دیده دورش حلقه می‌زنند و سایرین مشاهده‌گر مراسم هستند تا افرادی که به دور فرد گرفتار حلقه زده‌‌اند یاهوگویان دور آن فرد بگردند. جهت تماشای بخشی از این رقص زیبای ترکمن ها به این لینک مراجعه نمایید.

5. رقص عشایر ایل باصری
در ایل ها بخصوص در ایل باصری دو نوع رقص مرسوم و متداول ترین است که یکی مربوط به مردان و دیگری منحصر به زنان است. در عروسی ها هنگام ترکه بازی نوازندگان ریتم و نوای خاصی را اجرا می کنند که به آن «جنگنامه» می گویند. گروه مردان و جوانان ترکه باز و تماشاچیان به صورت دایره ای به قطر نزدیک بیست متر می ایستند. ترکه بازی معمولاً منظره ای از برتری جویی و هیجان دارد و بین دو – سه گروه مختلف انجام می گیرد. دو نفر به میدان می آیند که به قید قرعه یا مصالحه یکی از آن ها ترکه ای محکم به دست می گیرد و دیگری پایه ای برمی دارد. این دو همراه نوای جنگنامه چند دور می رقصند آنگاه آنکه پایه در دست دارد حالتی دفاعی به خود می گیرد و آنکه صاحب ترکه است حمله را شروع می کند. نفر اولی باید بتواند بوسیله همان پایه از خود دفاع کند و صاحب ترکه باید با زرنگی و چالاکی بتواند از زانوی رقیب به پائین را با ترکه بزند. البته شوخی بردار نیست بعضی مواقع ممکن است در اثر ضربه ی ترکه پای رقیب بشکند. پس از آنکه ترکه را زد ترکه و پایه را با هم عوض می کنند و رقص و حمله و دفاع دوباره شروع می شود.

پس از یکی دو ساعت چوب بازی نوبت رقص زنان و دختران ایلی است که در حالتی خوش وقار در لباس های بلند و هزار رنگ ایلی همراه نوای چوبی که سازندگان اجرا می کنند زن ها و دخترها به صورت دایره وار در حالیکه دستمال های رنگین در دست دارند رقص را شروع می کنند که واقعاً زیبا و تماشایی است. بسیاری از جوانان و دختران در همین عروسی ها و هنگام ترکه بازی و رقص به هم دل می بندند که این امر به ازدواج بین آنها منجر می شود. البته باید توجه داشت که خانواده های دختر و پسر مسئله را به این آسانی نمی پذیرند و حتماً از قوانین و رسومات و عاقبت اندیشی های عاقلانه و تجربیات گذشتگان استفاده می کنند. جهت تماشای گوشه ای از این رقص زیبای عشایر ایران زمین به لینک مراجعه نمایید.

سخن پایانی
رقص ایرانی به سبک‌های رقص بومی ایران اشاره می‌کند که تنوع و گوناگونی بالایی دارد. دسته‌های رقص در ایران بسته به ناحیه، فرهنگ و زبان مردم محلی متفاوت است و می‌تواند از بازسازی‌های پیچیده رقص‌های درباری پایش‌شده تا رقص‌های پرتکاپوی محلی متغیر باشد، اصطلاح «رقص ایرانی» می‌تواند شامل هر چهار رقص تاریخی، محلی، شهری و آیینی باشد رقص و موسیقی همواره برای شادی و خوشی در بزم‌ها و انگیزش احساسات درونی در میان ایرانیان در همه‌ی ادوار، رواج داشته‌است. پیشینه رقص در ایران، به هزاره پنجم و ششم پیش از میلاد می‌رسد و ایران، یکی از امپراتوری‌های باستانی بود که به گسترش رقص پرداخت. ایرانیان از دیر باز به رقص توجه ویژه ای داشته اند و رقص بخش جدایی ناپذیر فرهنگ آنهاست. در این مقاله به بررسی و مطالعه پنج رقص محلی ایرانی پرداختیم که ممکن است کمتر در مورد آنها شنیده باشید. امید است تا با زنده نگداشتن این رسم کهن به سلامت و شادابی جامعه ایرانی کمک شود و بتوانیم آنچه را گذشتگان برای ما به میراث گذاشته اند را به خوبی پاسداری کنیم. از شما دعوت می نماییم در مقاله های بعدی ایران تاپ فایو نیز ما را همراهی نمایید، تا شما را بیشتر با آداب و رسوم کهن ایرانیان آشنا کنیم.