آیا شما نیز هر بار با دیدن فرشهای اصیل ایرانی مسحور طرحها و نقشهای آن میشوید. هنگامی که به فرش ایرانی نگاه می کنیم گویی هر فرش داستانی در دل خود جای داده است، داستانی که نمادها و نقوش بکار گرفته شده روایتگرشان هستند. نمادها یکی از ابزارهای آگاهی هستند و مفاهیمی را برای ما آشکار می‌سازد که به شیوه‌های دیگر قابل بیان نیست. فرش دستبافت ایرانی از جمله هنرهای کاربردی یا به عبارت بهتر چند بعدی است که در کارکردهای گوناگون خود از پدیده هایی چون نمادگرایی و اسطوره بهره برده است. نقوش بافته شده در فرش ایرانی نه اینکه صرفا نقش و نگارهای رنگین در پر کردن فضایی خالی باشد، بلکه هر خط و رنگ آن در هر پیچ و چرخشی نمادی از معانی و مفاهیم جهان بینی شرقی به ویژه در ایران است. در همه هنرهای ایران باستان به نمادها و علایم بیشماری می‌رسیم که هر یک نماد یک پدیده و مربوط به آفرینش، زندگی، مرگ، باروری، خشکسالی، بارندگی و …. هستند. این نمادها در طول زمان در ذهن ایرانی ها تثبیت شده‌اند. در این مقاله برآنیم که پنج نماد اسطوره ای بکار برده شده در نقوش فرش ایرانی را به شما معرفی کنیم و کمی از راز و رمز این نمادهای چندین هزار ساله پرده برداریم.

1. نماد درخت 
دنیای گیاهان در کل دنیایی است که زندگی همیشه در آن جاری و تجدیدپذیر است. در دنیای آرمانی ایرانیان، گیاهان و درختان به خاطر سرسبزی و نشاطی که به انسان می‌دهد به معنای مطلق زندگی است و البته جنبه مقدسی هم دارد. در این میان درخت از اهمیت ویژه‌ای برخودار است زیرا مظهر رشد و زندگی و زایندگی و زایش مداوم است. نماد درخت یکی از قدیم‌ترین نقوشی است که مورد توجه بشر قرار گرفته و آن را در آثار هنری خویش بکار برده است. مجاورت با کوه ها و جنگل و دشت و دمن دلایلی این موضوع است. نقش درخت مثل سرو و چنار و کاج و بلوط همواره یکی از اصلی‌ترین نقوش رایج در قالی دستبافت ایران بوده است.

در این میان سرو در بین ایرانیان جایگاه بسیار بالایی دارد. این درخت بخاطر سرسبزی همیشگی، ریشه عمیقی در اعتقادات ما ایرانیان دارد و در مفهوم آیینی، نشانه جاودانگی و تداعی کننده معاد است. درخت سرو در دوران هخامنشیان و ساسانیان درخت زندگی به شمار می‌رفته است. سرو در گذشته روح و زندگی مذهبی ایرانیان تلقی می‌شده و نقش آن در مناطق مختلف کشور کشف شده است.

2. نماد جانوران
استفاده از نقشمایه‌های جانوری به عنوان نماد آیینی، اسطوره و تـزئین در ایـران سـابقه‌ای بسیار دیرینه دارد و به هزاره‌های قبل از میلاد می رسد. نقوشـی کـه هر یـک بعـدها بـه عنوان عناصر بصری هویت ملی خاطره‌های جمعی ایرانیان را تداعی می‌کند. کاربرد نقشمایه‌های حیـوانی در فـرش، حـداقل از دوره هخامنـشی مرسوم بوده است. ایـن موجـودات رنگارنـگ و زیبـا از نقشمایه های متداول، متنوع و معروف فرش‌اند، بـه فـرش گیرایـی خـاص مـی‌دهنـد و حیات و تلاش و سرزنده بودن را به بیننده تداعی می‌کنند. هنرهای ایرانی و به‌ویژه قـالی‌هـای دسـتبافت عـشایری همـواره جایگـاه مناسبی برای حضور، جولان و عرصه کـارزار حیوانـات اهلـی و وحـشی بـوده اسـت. 

شیر یکی از نمادهایی است که در فرهنـگ و هنـر ایـران زمـین بـسیار برجـسته بـوده و از آن به عنوان نماد ایرانی یاد می‌شود. از آنجایی کـه شـیر خـود نمـاد ملـی ایرانیان است نسبت به سایر حیوانات سهم بیشتری بـرای حـضور در زمینـه قـالی پیـداکرده است. شیر در باورهای قومی و اساطیری ایران نـشانگر باروری زمین محسوب می شد. سر شیر به نشانه مراقبت و هوشیاری و انـدام پـسین او مظهر قدرت است. از دیگر معانی نماد شیر می‌توان از آتش، ابهت، پارسایی، پرتو خورشـید، پیروزی، تابستان، دلاوری، روح زندگی، سـلطنت، شـجاعت، قـدرت و قـدرت الهـی، گرمای خورشید، مراقبت و مواظبت، نیروی ابرانسانی و مادون انـسانی نـام بـرد. از دیگر نمادهای ایرانی مرتبط با هویت ملی که می‌تـوان آن را  در نقـوش هنـر ملـی جستجو کرد نقش «ماهی» است. این نقشمایه از دوران قدیم، در فرهنگ‌های مختلف به صورت یک نقش نمادین، حضور داشته است. حضور ماهی در قالی بافی با عنوان نقش «ماهی در هم» یا «طرح هراتی» شناخته شده است. ماهی به صـورت نمـادین در انـواع هنر و تمدن ایرانی نظیر هنر و تمدن عیلامی و هخامنشی حـضور داشـته اسـت.  نقـش ماهی از ظریفترین و زیباترین طرح‌های نقش مکرر است. در نقش ماهی در هم دو یا چهار ماهی به دور حوضی می‌چرخند.مـاهی در نمادشناختی ایرانی نشان از زندگی دارد.ماهی نماد پاکی، طهـارت نفـس (بـه دلیـل ارتبـاط دائمـی بـا آب) حاصلخیزی و باروری بود و به عنوان نگهبانی برای قصرهای پادشاهان دانسته می‌شـده است.

3. نماد باغ ایرانی
باغ ایرانی به لحاظ تمام شکلی و هندسی و حکمت متعالی در طرح آن میراث ارزشمند فرهنگ و هنر ایرانیان است و ریشه در فرهنگ معنوی و اساطیری باستانی ایران دارد. باغ ایرانی راهی به درونی‌ترین لایه‌های اندیشه و خیال دارد. تعبیری از معنای زندگی، نهایت انسان، ابدیت و از ازلیت، بهشت و زندگی و جلوه‌های زمینی از عالم ملکوت به روایت ایرانیان است. باغ ایرانی که در دیواری محصور است، طبیعت وحشی، بی‌تفاوت و حتی خصومت‌آمیز را از طبیعتی نظم‌یافته و از طبیعتی که به دست انسان آکنده از زیبایی و لطف شده جدا می‌کند.

رابطه عارفانه ایرانیان با آب درخت و گل به خوبی نشان می‌دهد که باغ برای ایرانیان محیطی مقدس است. از این رو کهن الگوی باغ ایرانی همواره سرچشمه همه هنرهای گذشته ایران و همچنین قالی بافی در قرون مختلف است. قالی و باغ شباهت‌های دلپذیری را با هم دارند، طرح نقشه باغی پیشینه‌اش به نقش قالی بهارستان در زمان ساسان  می رسد. این باغ مینوی نمادین از نقش بهشت موعود ایرانیان در فرش است.

4. نماد پرندگان
یکی از مرغان ایرانی که همواره در فرهنگ، هنر، ادبیات و اساطیر ایـران حـضوری بارز و آشکار داشته سیمرغ افسانه‌ای است که به‌خصوص در قالی‌های زمینه جانوری و شکارگاهی و مضامین شاهنامه به چشم می خورد. این مرغ نمادین ایرانی که در حافظـه جمعی ایرانیان دارای صفات و خصایص برجسته ای است در ذهن هنرمنـد بافنـده نیـز جایگاه خاصی داشته است. سیمرغ پرندهای پررمز و راز و اساطیری است و نخستین و معروفترین پرنده در اساطیر ایرانی دانسته شده است. از نظر نمـادین سـیمرغ بـه معنـای آرزو، آتـش،آزادی، اعتقاد، اقتـدار، الوهیـت، الهـام، امپراتـوری، بردبـاری، بـی‌پروایـی، پاکـدامنی و پرهیزگاری، پیروزی، تحمل و… است. سیمرغ در شاهنامه فردوسی پرنده‌ای اسطوره‌ای و افسانه‌ای خردمند و دارای ابعادی ایزدی و عرفـانی نیـز هست.

یکی دیگر از پرندگان ایرانی که نمودی از شناسنامه فرهنگ و هنر ایرانـی بـه شـمار می‌رود، طاووس است؛ مرغی که به پرنده بهشتی نیـز مـشهور اسـت. این نقش در دین زرتشت نمـادی از مرغ آناهیتا (ناهید، ایزد آب) و دارای مفهوم فناناپذیری بوده و در برخی فرهنگها، مفهـوم فخر و غرور را بیان میکند.

5. نماد انسان
در میان عناصر و مضامین تـصویری هویـت ایرانـی بـه پادشـاهان معـروف ایرانـی می‌رسیم که به دلیل داشتن شاخصه‌های متفاوت با دیگر افراد، رفتـار و سـلوک ایـشان سینه به سینه به نسل‌های بعدی رسیده و هنرمند بافنده سعی کرده با سـادگی همـراه بـا زیبایی ، لحظه و خاطره ای از زندگی ایشان را بر پهنه قـالی بـه تـصویر بکـشد.

در فرش ایرانی طرح شکارگاه جلوه بارز طراحی حیوان و انسان است. استفاده از صحنه‌های جنگ و شکار حیوانات در قالی‌بافی ریشه در هنر ایران باستان دارد و با مفاهیم اساطیری و آیینی این نقوش همراه است. در دوره اسلامی اولین بار از این صحنه‌ها در نقاشی و کتاب آرایی استفاده  شد. سپس در دوره صفویه بازتاب گسترده‌ای در طراحی قالی پیدا کرد. در این دوره، صحنه‌های شکار و مبارزه حیوانات با الگوهای طرح کلی گل، طرح‌های انتزاعی و برخی نقوش هندسی ترکیب شد.

سخن پایانی:
فرش‌ ایرانی به عنوان یکی از معروفترین صنایع دستی جهان شناخته می‌شوند و تاریخچه‌ای طولانی و با ارزش در فرهنگ ایران دارند. نقوش و طرح‌های فرش‌های ایرانی بسیار متنوع و زیبا هستند و نمادهای مختلفی در این نقوش و طرحها استفاده شده اند. نمادهایی که هریک رمز و رازی بسیار کهن در دل خود دارند. در این مقاله سعی نمودیم تا بخشی از راز و رمز نقوش فرش ایرانی را برای شما آشکار نماییم و از نمادها و اسطوره های این هنر دیرین ایرانیان بیشتر سخن بگوییم. هنری که از گذشتگان با قداست بسیار حفظ شده و اکنون به ما رسیده است. بسیار سپاسگزاریم که تا پایان این مقاله با ما همراه بودید. ما در ایران تاپ فایو برآنیم تا با شما بیشتر از هنر ایرانیان که قدمتی هزاران ساله دارد، بگوییم. امید داریم که ایران و ایرانی در حفظ هنر اصیل خود کوشا بوده و در ارتقاء آن همت کند.